Prof. Andrzej Krzysztof Tarkowski

Z ogromnym żalem zawiadamiamy, że 23 września 2016 odszedł Pan prof. Andrzej Krzysztof Tarkowski.

Nota biograficzna

Prof. dr hab. Andrzej Krzysztof Tarkowski urodził się w 1933 r. w Warszawie. Był embriologiem, pionierem embriologii eksperymentalnej ssaków. w 1955 r. ukończył studia na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Warszawskiego. Doktorat uzyskał w 1960, habilitację – w 1964, a tytuł profesora – w 1972 roku. Przez całą karierę naukową związany był z Uniwersytetem Warszawskim. W latach 1964-2003 był kierownikiem Zakładu Embriologii, a w latach 1972-1981 oraz 1987-2002 – dyrektorem Instytutu Zoologii UW. Współpracował z prestiżowymi ośrodkami naukowymi na całym świecie. Był stypendystą Fundacji Rockefellera w Zakładzie Zoologii Uniwersytetu Północnej Walii (1960-61) oraz profesorem wizytującym m.in. na Uniwersytecie Oksfordzkim, w Instytucie Rockefellera w Nowym Jorku, na Uniwersytecie w Adelajdzie oraz w Institut Jacques Monod (CNRS, Paryż).

Pełnił funkcje m.in. członka Prezydium PAN (1990-92), wiceprzewodniczącego Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego (1982-85), przewodniczącego, a następnie członka Zespołu Biologii, Nauk o Ziemi i Ochrony Środowiska w KBN (potem w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego-1997-2004), członka (1997-2000) i wiceprzewodniczącego (2000-04) Rady Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Był członkiem Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, a także członkiem zagranicznym Francuskiej Akademii Nauk, Amerykańskiej Akademii Nauk oraz Academia Europaea.

Był laureatem licznych nagród, m.in. Japan Prize, nagrody Fundacji Nauki i Techniki Japonii nazywanej potocznie „Japońskim Noblem” (2002), nagrody im. Alberta Bracheta Belgijskiej Akademii Królewskiej (1980), nagrody państwowej Io (1980), nagrody Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego (1985) oraz nagrody International Embryo Transfer Society (1991). Otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (2000) oraz Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (2005).

Profesor Andrzej K. Tarkowski był współtwórcą podstaw nowoczesnej embriologii eksperymentalnej ssaków. Pionierskie badania potencjału rozwojowego komórek zarodkowych prowadził na myszach. Efektem tych badań było m.in. sformułowanie hipotezy „inside-outside” („wewnątrz-zewnątrz”), wg której wyodrębnienie się dwóch pierwszych linii komórkowych we wczesnym zarodku zależy od położenia komórek.
Prof. Tarkowski wykazał również, że z izolowanych pojedynczych komórek wczesnych zarodków myszy (nawet kilkunasto-komórkowych) może rozwinąć się normalny dorosły osobnik. Te obserwacje potwierdzone również u innych gatunków ssaków świadczą o wielkich zdolnościach regulacyjnych wczesnych zarodków tej grupy zwierząt. Plastyczność rozwojową komórek zarodkowych potwierdziły również inne badania prof. Tarkowskiego, które polegały na eksperymentalnym zespoleniu dwóch kilkukomórkowych zarodków myszy. w wyniku takiego zabiegu uzyskał On po raz pierwszy chimery – normalnie ukształtowane osobniki zbudowane z komórek wywodzących się z dwóch różnych zarodków. Myszy chimerowe są obecnie ważnym narzędziem w badaniach nad rozwojem zarodkowym, różnicowaniem komórkowym i komórkami macierzystymi, a także są powszechnie wykorzystywane do uzyskiwania zwierząt zmodyfikowanych genetycznie.

Badania Profesora Tarkowskiego umożliwiły zrozumienie fundamentalnych kwestii związanych z rozwojem zarodków ssaków, miały kluczowy wpływ na rozwój technik związanych m.in. z klonowaniem i diagnostyką przedimplantacyjną i inspirowały wielu uczonych na świecie do kontynuowania i rozwijania Jego odkryć.

Wspomnienie Jacka Kubiaka o Profesorze, które ukazało się Gazecie Wyborczej 26 września 2016

http://wyborcza.pl/1,75400,20750865,w-wieku-83-zmarl-prof-andrzej-tarkowski…

W wieku 83 lat zmarł prof. Andrzej K. Tarkowski. To niepowetowana strata dla światowej embriologii

Jacek Kubiak

Cały czas czynnie pracował naukowo, choć Od kilku lat był Na emeryturze. Wyniki jego ostatnich badań były jak zwykle u Niego bardzo zaskakujące. w publikacji, którą dokończą teraz jego współpracownicy, będą prawdziwe biologiczne i embriologiczne dziwy: myszo-szczury. Miał wyraziste poglądy polityczne, popierał zabiegi in vitro, a także wolność wyboru kobiet w kwestii aborcji.

Profesor Andrzej Krzysztof Tarkowski był niewątpliwie największym współczesnym polskim embriologiem. Odszedł 23 wrześna b.r. w wieku 83 lat.
Profesora Tarkowskiego nazywaliśmy zawsze po prostu Szefem. Kiedy dostałem SMSa o jego śmierci bardzo się zdziwiłem, że jego treść brzmiała « Profesor nie żyje ». Pomimo tego, że w SMSie nie było słowa « szef » Od razu odgadłem, o którego profesora chodziło. Bo Od jakiegoś czasu drżeliśmy o Jego zdrowie.

Śmierć Szefa to niepowetowana strata dla polskiej nauki i dla embriologii światowej. i nie są to czcze słowa, gdyż Prof. Tarkowski nie skończył wojego dzieła naukowego i cały czas czynnie pracował naukowo, choć Od kilku lat był Na emeryturze. Pamietam jak bardzo się cieszył, że dostal, jak sam mówił « swój ostatni grant ». Wyniki jego ostatnich badań, wspieranych finansowo właśnie przez ten « ostatni grant », były jak zwykle u Niego bardzo zaskakujące. w publikacji, którą dokończą teraz jego współpracownicy, będą prawdziwe biologiczne i embriologiczne dziwy : myszo-szczury.

Ale oczywiście w Jego badaniach nie chodziło o wyprodukowanie cyrkowych dziwadeł, lecz o uzyskanie odpowiedzi Na podstawowe pytania naukowe : jak dokładnie rozwija się mózg zarodka ssaka, jak w trakcie rozwoju zarodkowego komórki dogadują się ze sobą, co się dzieje jeśli w rozwoju zarodkowym pojedyńczego osobnika biorą udział zupełnie różne komórki, np. dzielące się w bardzo różnym tempie i rytmie komórki myszy i szczura? Na pytania te Profesor Tarkowski zdążył jeszcze uzyskać odpowiedzi.

Profesor Tarkowski przez całe swoje życie związny był z Wydziałem Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, z jego Instytutem Zoologii (którego był dyrektorem) i z Zakładem Embriologii, którym długo kierował. Dokonał wielu niezwykle ważnych odkryć w dziedzinie biologii rozwoju ssaków. Wykrył, że rozwój myszy, a również i nas, ludzi, jest, jak to nazwał « regulacyjny ». Na wczesnych etapach rozwoju można bowiem z zarodka usuwać komórki bez żadnego uszczerbku Na ich zdrowiu. Na samym początku rozwoju można zarodek rozdzielić wręcz Na dwa uzyskując eksperymentalnie bliźniaki jednojajowe. Ubytki w komórkach są uzupełniane później i stąd właśnie wzięło się pojęcie regulacji rozwoju. Tak nie dzieje się u innych organizmów, np. płazów czy bezkregowców. Ssaki są pod tym względem wyjątkowe.

Badając dalej wykryte przez siebie podstawy regulacji rozwoju zarodkowego ssaków wykazał, że można, również bez uszczerbku Na zdrowiu osobników, powiększać wczesne zarodki myszy. Można Na przykład do jednego zarodka dokleić drugi zarodek i wówczas powstanie jeden, Na początku wiekszy zarodek, który jednak w trakcie rozwoju wytworzy zwykłej wielkości płód, noworodka i dorosłego osobnika. w ten sposób stworzył myszy-chimery. Lącząc ze sobą zarodki pochodzące Od białych rodziców z zarodkami pochodzącymi Od czarnych, uzyskiwał pregowane biało-czarne chimery. Owo pręgownie, jak okazało się w trakcie badań, bylo wynikiem wędrówki komórek skóry w trakcie rozwoju. To, że przemieszczają się one w taki, a nie inny sposób w trakcie rozwoju zarodkowego powodowalo, że chimery były prążkowane, a nie łaciate. Wyniki te pozwoliły Na opisanie przebiegu rozwoju wielu organów również organizmu ludzkiego: układu krwionośnego, skóry, układu odpornościowego.

Przez wiele lat badał również w jaki sposób bezpośrednio po zapłodnieniu dochodzi do połączenia informacji genetycznej pochodzącej Od ojca i Od matki. Jako pierwszy opracował metodę uzyskiwania mysich zarodków partenogenetycznych, czyli nie posiadających ojca, a wyłącznie matkę. Okazało się, że takie zarodki nie mogą rozwijać się w normalne płody. Zaintrygowany tym, wraz z dr. Ewa Borsuk, badał co będzie się działo z zarodkami nie posiadającymi matki, a wyłącznie ojca, lub dwóch ojców. Takie zarodki też udało się usyskać w Zakładzie Embriologii UW. Okazało się, że rozwijały sie one jeszcze gorzej niż te wyłącznie matczyne. Nie rozumiał wówczas tych wyników. w kilka lat później zaprzyjaźnieni Brytyjscy naukowcy wykazali, że dzieje się tak z powodu tzw. wdrukowania genetycznego, czyli modyfikacji informacji genetycznej w komórkach jajowych i plemnikach. To odkrycie, którego podwaliny dały właśnie badania Szefa ciągle czeka Na nagrodę Nobla, ale żaden z biologów chyba nie wątpi, że będą one ukoronowane właśnie tą nagrodą. Niestety już bez udziału samego Szefa.

Profesor Tarkowski miał bardzo wyraziste poglądy polityczne. Szczególnie leżało mu Na sercu zapewnienie wolności wyboru. Popierał z całego serca prowadzenie zabiegów zapłodnienienia in vitro u ludzi. Zresztą sam przyczynił się do sukcesu pierwszego polskiego zespołu z Uniwersytetu Białostockiego prowadzącego ten zabieg u ludzi zapraszając w latach 80. XX wieku młodych wówczas białostockich ginekologów do Zakładu Embriologii UW żeby poznali tajniki zapłodnienia in vitro u myszy. Rzeczą oczywistą była dla niego wolność wyboru kobiet w kwestii aborcji. Wielokrotnie dawał publicznie temu znać jako wybitny specjalista Od rozwoju zarodkowego.

Pod koniec życia chciał stworzyć dydaktyczną grę planszową pokazującą pełny rozwój człowieka. Ten projekt był już praktycznie gotowy. Ostatnie zmiany polityczne w Polsce osłabiły jego entuzjazm do jego dokończenia. Wyobrażał sobie, że w obecnych warunkach nie będzie to łatwe. Opuszczały go tez i siły. Ostatnie dni spędził jednak nad poprawianiem szykowanej do druku publikacji. Na hobby w postaci owej gry planszowej nie starczyło już sił i czasu.

Ale Szef wychował bardzo wielu swoich następców. Jego dzieło naukowe jest i będzie nadal kontynuowane. Przyjeżdzając do Warszawy tydzień temu chciałem podzielić się z Nim swomi nowymi planami naukowymi. Nie udało się. Ale ku mojemu zaskoczeniu, już po Jego śmierci, dowiedziałem się, że On o nich już wiedział Od zaprzyjaźnionej osoby. Ucieszyłem się, bo z relacji jaką dostałem wynikało, że był za. Będzie nam Go bardzo brakowało. Jego osoby, ale i entuzjazmu, ogromnej wiedzy i zwykłej mądrości i dobroci.

Jacek Kubiak jest profesorem, wychowankiem Prof. Tarkowskiego, pracuje w CNRS w Rennes we Francji i w Wojskowym Instytucie Higieny i Epidemiologii w Warszawie.