Pamięci prof. dr hab. Bohdana Matuszewskiego
Dnia 3 marca odszedł prof. dr hab. Bohdan Matuszewski, długoletni kierownik Zakładu Cytologii Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Bohdan Matuszewski urodził się w Warszawie 3 października 1926 roku. W pierwszym roku okupacji ukończył szkołę szkole podstawową, a następnie uczył się w szkole zawodowej – jedynej, jaka była dostępna dla Polaków. Brał udział w powstaniu warszawskim od początku aż do kapitulacji – jako 18-latek walczył na Starówce i na Żoliborzu. W październiku 1944 r. uciekł z transportu wywożącego powstańców do obozów i przedostał się do Krakowa. W 1945 r. wrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął przerwaną naukę, a w rok później otrzymał świadectwo dojrzałości.
W 1946 roku wstąpił na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytetu Warszawskiego. Na czwartym roku wybrał jako specjalizację cytologię zwierząt i wykonywał pracę magisterskiej pod kierunkiem doc. dr. hab. Zygmunta Kraczkiewicza, który przez 20 lat pozostał jego mentorem. Już na trzecim roku studiów rozpoczął w pracę Zakładzie Histologii i Embriologii Akademii Lekarskiej w charakterze młodszego asystenta u prof. Juliusza Zweibauma.
Tematem pracy magisterskiej Bohdana Matuszewskiego były badania nad chromosomami Mikiola fagii. Chromosomy owadów, ich struktura, zmienność i funkcje w oogenezie owadów były w centrum jego zainteresowania do końca kariery naukowej. W roku akademickim 1950/51 mgr Bohdan Matuszewski został zatrudniony na stanowisku młodszego asystenta w Zakładzie Cytologii. Zakład był bardzo mały, jego obsada to profesor i dwoje asystentów. Na początku lat 60. obronił rozprawę doktorską i został adiunktem.
27 stycznia 1969 roku dr Bohdan Matuszewski zdał kolokwium habilitacyjne. Przez cały ten okres, współpracując z prof. Zygmuntem Kraczkiewiczem i doktorantami Zakładu, badał strukturę olbrzymich chromosomów z gruczołów ślinowych, segregację oraz eliminację chromosomów podczas oogenezy i spermatogenezy u niektórych gatunków owadów.
W roku 1970 dr hab. Bohdan Matuszewski został powołany na stanowisko docenta oraz kierownika Zakładu Cytologii, po odejściu na emeryturę prof. Kraczkiewicza. Od 1971 roku rozbudowywał on Zakład, przyjmował nowych pracowników naukowych i technicznych oraz rozszerzał tematykę badań o studia nad pochodzeniem oocytów owadów o jajnikach telotroficzno-meroistycznych. Wyniki tych badań to publikacje w znanych czasopismach naukowych. W wydawanej w Berlinie od 1976 roku kilkutomowej monografii „Animal Cytogenetics”, w jej trzecim tomie (z 1982 r.) poświęconym owadom, prof. Bohdan Matuszewski napisał obszerny rozdział na temat Diptera I: Cecidomyiide. To bardzo ważna monografia, szeroko cytowana.
W latach 1972–1981 pełnił funkcję przewodniczącego Rady Naukowej Instytutu Zoologii. Przez dwie kadencje, od 1981 do 1987 roku, zajmował stanowisko dyrektora Instytutu Zoologii. W roku 1994 prof. Bohdan Matuszewski przekazał kierownictwo Zakładu Cytologii prof. Jerzemu Moraczewskiemu, a w 1996 r. odszedł na emeryturę. Za swoją pracę został wyróżniony między innymi Nagrodą Ministra, Złotym Krzyżem Zasługi (1973) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1983).
Prof. Bohdan Matuszewski był spokojny, bardzo uprzejmy, nigdy nie narzucał własnego zdania. Pamiętamy Go siedzącego przy mikroskopie lub zagłębionego w lekturze publikacji naukowych. Przez ostatnie 26 lat, będąc na emeryturze, brał udział prawie we wszystkich wydarzeniach Zakładu.
Pozostanie w naszej pamięci jako dobry człowiek, szef i nauczyciel.
prof. Jerzy Moraczewski
Wspomnienie prof. Małgorzaty Kloc o Profesorze Bohdanie Matuszewskim
Kilka miesięcy temu pisałam wspomnienie o Profesorze Zygmuncie Kraczkiewiczu, który był kierownikiem Zakładu Cytologii Uniwersytetu Warszawskiego, upamiętniające 50. rocznicę Jego śmierci. Na początku marca 2022, Profesor Bohdan Matuszewski, student, współpracownik i następca Prof. Kraczkiewicza, zmarł w Warszawie w wieku 95 lat. Profesor Matuszewski był moim przełożonym w Zakładzie Cytologii Wydziału Biologii UW, nadzorował też mój dyplom magisterski i był promotorem mojego doktoratu. W tym bardzo smutnym momencie myślę, jak dużo miałam szczęścia, że tych dwóch wspaniałych naukowców i ludzi było moimi mentorami i częścią mojego życia.
Po przejściu na emeryturę Prof. Kraczkiewicza, Prof. Matuszewski został kierownikiem Zakładu Cytologii. Prof. Matuszewski i jego zespół pracowali nad dwoma głównymi tematami: eliminacją chromosomów u muchówek z grupy Cecidomyiidae i oogenezą w telotroficznych jajnikach chrząszczy. Komórki linii somatycznej i płciowej Cecidomyiidae mają różny zestaw chromosomów. Komórki płciowe mają chromosomy S oraz chromosomy E, natomiast komórki somatyczne – tylko chromosomy S. W czasie podziałów komórkowych we wczesnym rozwoju zarodkowym wszystkie przyszłe komórki somatyczne usuwają chromosomy E przez opóźnienie ich ruchu w anafazie podziału komórkowego. Natomiast przyszłe komórki płciowe są chronione przed eliminacją dzięki kontaktowi z plazmą płciową, która zawiera ziarna płciowe oraz różne RNA i białka. Uważa się, że eliminacja chromosomów ma na celu usunięcie części genomu zaangażowanej tylko w funkcje komórek płciowych, a zbytecznej do funkcjonowania komórek somatycznych. Zjawisko eliminacji chromosomów nie jest ograniczone do Cecidomyiidae, ale występuje też u wielu organizmów jednokomórkowych, a także roślin i zwierząt (Kloc M., 2008; Kloc and Zagrodzinska, 2001; Kraczkiewicz and Matuszewski, 1958; Matuszewski, 1982). Eliminacja chromosomów jest wspaniałym przykładem naturalnej inżynierii genetycznej.
Badania naukowe Prof. Matuszewskiego i Jego zespołu nad oogenezą i różnicowaniem oocytów w jajnikach Creophilus maxillosus, chrząszcza z rodziny Staphylinidae, zaowocowały odkryciem procesu amplifikacji rybosomalnego DNA (rDNA) i wyjaśnieniem, do tego momentu nieznanego, pochodzenia komórek płciowych i odżywczych w telotroficznych jajnikach owadów (Kloc, M. 1976, 1980, 2019; Kloc and Matuszewski, 1977; Kloc, Matuszewski, Nurkowska, 1995; Matuszewski and Kloc, 1976; Matuszewski, Ciechomski, Kloc, 1999
Podczas mojej pracy w Zakładzie Cytologii, Prof. Matuszewski nauczył mnie, jak przeprowadzać obserwacje naukowe, wyciągać wnioski, analizować wyniki, jak krytycznie myśleć i jak formułować i weryfikować hipotezy. Prof. Matuszewski wprowadził mnie w arkana pracy naukowej. Cała moja kariera naukowa bazuje na tym, czego nauczyłam się pod Jego kierunkiem. Nauczył mnie jak być naukowcem. Przez lata naszej znajomości bardzo się również zaprzyjaźniliśmy. Spędziliśmy wiele godzin na rozmowach o nauce, polityce, naszych rodzinach, Jego ukochanym jamniku i o życiu. Prof. Matuszewski miał nie tylko wspaniały intelekt, ale też wielkie poczucie humoru oraz olbrzymią znajomość literatury, muzyki, sztuki i filozofii. Ta Jego wszechstronność inspirowała mnie zawsze do dalszej nauki i poszerzania horyzontów. Po mojej emigracji do Kanady, a potem do USA, za każdym razem, gdy przyjeżdżałam do Polski, spotykaliśmy się z Prof. Matuszewskim w kawiarni Bliklego na kawę i pączki i kontynuowaliśmy nasze rozmowy, tak jakby nigdy nie zostały przerwane.
Prof. Matuszewski nie mówił nigdy o swoich losach w czasie wojny i zaraz po niej. Wiem tylko, że przez kilka lat, z powodu Jego antykomunistycznych przekonań, władze komunistyczne zabroniły mu studiować i pracować. Cały ten czas spędził w bibliotekach, wertując stare cytologiczne manuskrypty, ilustrowane odręcznymi rysunkami komórek owadów i chromosomów. Kiedy pozwolono mu wreszcie pracować, wiedza nabyta podczas tych lat przymusowych „wakacji” inspirowała Jego badania naukowe. To docenianie starej literatury naukowej przelał też na mnie. Jest to szczególnie aktualne w dzisiejszych czasach, kiedy młodzi naukowcy często uważają, że tylko badania opublikowane w ciągu ostatnich 5 lat mają jakąkolwiek wartość, i opisują zjawiska już dawno temu odkryte. Pomimo że żyliśmy w czasach restrykcyjnych rządów komunistycznych, Prof. Matuszewski był antytezą restrykcji. Nigdy nie narzucał swoim pracownikom, kiedy i jak mają pracować, zachęcał do wyjazdu na wakacje i korzystania z życia. To zapewnione przez Niego poczucie wolności osobistej w czasach mojego życia w komunistycznej Polsce miało dla mnie również ogromną wartość.
Byłam bardzo przywiązana do Prof. Matuszewskiego. Będzie mi Go zawsze brakować i zawsze będę Profesorowi wdzięczna za wprowadzenie mnie do Nauki i urzekającego świata biologii komórki.
Literatura
Kloc M. (1976). Extrachromosomal DNA and RNA-synthesis in oocytes of Creophilus maxillosus (Staphylinidae, Coleoptera, Polyphaga). Experientia. 32(3):375-7. doi: 10.1007/BF01940848. PMID: 1253917.
Kloc, M. (1980). Extrachromosomal DNA and its activity in RNA synthesis in oogonia and oocytes in the pupal ovary of Creophilus maxillosus (Staphylinidae, Coleoptera-Polyphaga) Eur. J. Cell Biol. 21, 328–334.
Kloc, M., Matuszewski, B. (1977). Extrachromosomal DNA and the origin of oocytes in the telotrophic – meroistic ovary of Creophilus maxillosus (L). (Staphylinidae, Coleoptera-Polyphaga). Roux’s Arch. Dev. Biol. 183, 351–368.
Kloc, M., Matuszewski, B., Nurkowska, J. (1995). Ribosomal gene amplification in ooctytes of Creophilus maxillosus (Staphylinidae, Coleoptera – Polyphaga) – an insect with telotrophic ovaries. Folia Histochem Cytobiol. 33, 267–276
Kloc, M. and Zagrodzinska, B. (2001). Chromatin elimination – an oddity or a common mechanism in differentiation and development. Differentiation 68: 84–91.
Kloc M. (2008). Basic Science B.D. (before Drosophila): Cytology at Warsaw University (Poland). Int J Dev Biol. 52(2–3):115–119. doi: 10.1387/ijdb.072382mk. PMID: 18311699.
Kloc M. (2019). The Rove Beetle Creophilus maxillosus as a Model System to Study Asymmetric Division, Oocyte Specification, and the Germ-Somatic Cell Signaling. Results Probl Cell Differ. 68:217–230. doi: 10.1007/978-3-030-23459-1_9. PMID: 31598858.
Kraczkiewicz Z and Matuszewski B (1958). Observations on an atypical structure of salivary chromosomes of certain Cecidomyidae. Chromosoma 9: 484–492.
Matuszewski B (1982). Diptera I: Cecidomyiidae. Animal Cytogenetics, vol. 3, p. 1–140, Insecta 3, Ed. John B, Canberra, Australia. Gebruder Borntraeger, Berlin Stuttgart.
Matuszewski B, Ciechomski K, Kloc M (1999). Extrachromosomal rDNA and polarity of pro-oocytes during ovary development in Creophilus maxillosus (Coleoptera, Staphylinidae). Folia Histochem. Cytobiol. 37, 179–190.
Matuszewski B, Kloc (1976). Gene amplification in oocytes of the rove beetle Creophilus maxillosus (Staphylinidae, Coleoptera-Polyphaga). Experientia. 1976 Jan 15;32(1):34–36. doi: 10.1007/BF01932609. PMID: 1248584.
prof. Małgorzata Kloc1, 2, 3
1The Houston Methodist Research Institute, Houston, TX, USA; 2The Houston Methodist Hospital, Department of Surgery, Houston, TX, USA; 3The University of Texas, MD Anderson Cancer Center, Department of Genetics, Houston, TX, USA
E-mail: mkloc@houstonmethodist.org